10 października 2024 r. mija 70. rocznica śmierci Heleny Radlińskiej (pseudonim H. Orsza, 1879-1954), pedagoga, historyka oświaty, organizatorki kształcenia bibliotekarzy i pracowników oświatowych, badaczki czytelnictwa i społecznej roli książki.
Urodziła się 2 maja 1879 r. w Warszawie. Pochodziła z rodziny artystycznej Rajchmanów. Ojciec był inicjatorem budowy i dyrektorem Filharmonii w Warszawie, matka uprawiała publicystykę i pisarstwo. Helena wzrastała wśród ludzi światłych, patriotów W domu rodzinnym przebywali: Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski, którzy kształtowali umysł i ideały Heleny. Po ukończeniu szkoły średniej, studiowała na tajnych kursach pedagogicznych. W 1897 r. rozpoczęła praktykę w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej. Praca była jej uniwersytetem, rozbudziła zainteresowania działalnością społeczno-oświatową.
W 1905 r. towarzyszyła mężowi zesłanemu na Syberię za udział w rewolucji 1905 r. Po ucieczce z zesłania osiedlili się w Krakowie. Radlińska podjęła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (1907-1911). Studiowała równocześnie historię, literaturę, pedagogikę, filozofię i prawo. Prowadziła działalność oświatową i popularyzatorską oraz bibliotekę w Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza w Krakowie. W okresie I wojny światowej organizowała wspólnie z mężem lekarzem, zespoły czytelnictwa, a w latach 1920-1921 odbyła ochotniczą służbę w wojsku jako oficer oświatowy. W następnym roku rozpoczęła działalność dydaktyczną i naukową w Wolnej Wszechnicy Polskiej (1922-1939), była współzałożycielką Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Sekcji Bibliotekarskiej.
Habilitowała się w 1926 r. Zapoczątkowała wykłady i ćwiczenia z zakresu czytelnictwa, wypracowała własne metody badań i stworzyła ośrodek, zwany później „szkołą warszawską”. Interesowała się społeczną funkcją książki. Badania czytelnicze prowadziła w oparciu o metody socjologii, psychologii i statystyki. Piśmiennictwo Heleny Radlińskiej liczy ponad 360 pozycji, w tym 55 prac dotyczących książki, bibliotek i czytelnictwa. Jej najbardziej znaną publikacją jest Książka wśród ludzi (I wyd. 1929).
W pierwszym roku okupacji została ranna, schronienie uzyskała w zakonie sióstr urszulanek, gdzie kontynuowała tajne nauczanie. Po zakończeniu II wojny światowej była profesorem Uniwersytetu Łódzkiego, kierowała Zakładem Pedagogiki Społecznej. Działała w Sekcji Czytelnictwa Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego, była członkiem wielu towarzystw naukowych. Od powstania Związku Bibliotekarzy Polskich (1917) była jego aktywnym członkiem, reprezentowała Związek na zjazdach i kongresach międzynarodowych.
Decyzją Prezydium Rządu w 1975 r. została ustanowiona nagroda im. Heleny Radlińskiej, przyznawana przez Ministra Kultury i Sztuki.
Helena Radlińska zmarła 10 października 1954 r. w Łodzi.
K.K.
Zob. też:
Hryniewicz Zofia: Helena Radlińska z książką wśród ludzi. W: Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław : Ossolineum, 1974, s. 294-309 (Książki o Książce)
Lepalczyk Irena: Radlińska Helena. W: Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa - Łódź : PWN, 1972, s. 736-737
Lepalczyk Irena: Zamiast wstępu. W: Helena Radlińska Książka wśród ludzi. Warszawa : Wydaw. SBP, 2003, s. 9-22